Collaborateurs werken in Nieuw-Guinea
Het vrachtschip Ms. Tarakan vertrekt op 28 mei 1947 uit de haven van Amsterdam met 119 veroordeelde collaborateurs naar Nieuw-Guinea. In ruil voor vervroegde vrijlating en een maandelijkse toelage van 30 gulden werken de mannen twee jaar aan het ontmantelen van een Amerikaanse luchtmachtbasis en daarmee aan hun eigen 'heropvoeding'.
Janneke Jorna
Tekening van de rede van Biak gemaakt door Petrus Marie Oudenaarde, een van de veroordeelde collaborateurs die naar Nieuw-Guinea ging.
NIOD | Archief J.C. Woestenburg
Collaboratie
Het Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging (CABR) is een van de belangrijkste en meest geraadpleegde archieven over de Tweede Wereldoorlog. Het CABR bevat dossiers van ruim 400.000 mensen die verdacht werden van collaboratie. Niet iedereen van hen is voor een rechter verschenen of veroordeeld.
Op Oorlogsbronnen besteden we met een artikelenreeks aandacht aan dit bijzondere archief.
"Voor ons ligt de bevrijding van de “plurken”, van het prikkeldraad, van de eeuwige stamppot, van het kluitje margarine driemaal in de week. Voor ons ligt de bevrijding van de vunzig-stinkende strozakken, van de vuil-vettige dekens, van de gewelven zonder zitplaats, van de duizend en een onaangenaamheden, die wij allen op Honswijk nog weer eens te duidelijk gevoeld hebben."
Dagboek van een anonieme veroordeelde collaborateur over de overtocht.NIOD | Archief J.C. Woestenburg
Kamp
Fort Honswijk
Font Honswijk in Schalkwijk was een fort, gevangenis en interneringskamp (bijzondere rechtspleging). In 1935 werden in het fort communistische vluchtelingen uit Duitsland opgesloten. Van 1945 tot 1948 was het in gebruik als interneringskamp. Hier zaten verdachten van en veroordeelden voor collaboratie opgesloten.
Meer over Fort HonswijkHeropvoedingsexperiment
Begin 1947 besluit het Ministerie van Overzeese Gebiedsdelen veroordeelde collaborateurs uit te zenden naar Nieuw-Guinea. Kandidaten kunnen zich opgeven voor dit heropvoedingsexperiment. Na een schriftelijke selectie worden de uitgekozen mannen overgeplaatst naar Fort Honswijk waar een laatste selectie plaatsvindt. Na medische keuring en selectie op technische vaardigheden blijven 119 mannen over: o.a. NSB'ers, Waffen-SS'ers en Landwachters. Het grootste deel is tussen de 24 en 40 jaar.
Organisatie
Stichting Toezicht Politieke Delinquenten
De Stichting Toezicht Politieke Delinquenten werd op 20 september 1945 opgericht uit verontrusting over de sociale en morele ontwrichtingsverschijnselen veroorzaakt door de massale zuiveringsmaatregelen en de Bijzondere Rechtspleging. Personen, verdacht van collaboratie, konden buiten vervolging worden gesteld als ze onder toezicht werden gesteld van de Stichting Toezicht Politieke Delinquenten. De Stichting werd in 1951 opgeheven.
Meer over Stichting Toezicht Politieke Delinquenten
Pasfoto van Jan Woestenburg uit 1943. Hij is voormalig verzetsman en begeleidt als secretaris van de STPD de mannen naar Nieuw-Guinea, ook daar is hij hun aanspreekpunt.NIOD | Archief J.C. Woestenburg
Petrus: een van de 119
Werktuigbouwkundig constructeur Petrus Marie Oudenaarde is een van de geselecteerden. Hij is tijdens de bezetting betrokken bij een heleboel nationaalsocialistische organisaties: sinds oktober 1940 is Petrus lid van de NSB, daar is hij blokleider, groepsbeheerder en kringpropagandist. Ook wordt hij onderdeel van de Weerafdeling (WA) en vaandrig bij de motor WA. Petrus is begunstigend lid van de SS, maar wordt afgekeurd voor de Landwacht. Uiteindelijk komt hij terecht bij de Verkeerscontrole dienst. In veldgrijs uniform met pistool was hij uiteindelijk qua politiebevoegdheden gelijkgesteld aan de Landwacht. Dit levert hem twee jaar gevangenisstraf en ontzetting uit het kiesrecht op.
Organisatie
Weerbaarheidsafdeeling
De Weerbaarheidsafdeeling (WA) was de geuniformeerde ordedienst en knokploeg van de NSB en werd op 3 november 1932 door Mussert ingesteld. De WA leek in veel opzichten op de Italiaanse fascistische Zwarthemden en de SA van de NSDAP. Vooruitlopend op het door de regering aangekondigde verbod op weerkorpsen, ontbond Mussert de weinig gedisciplineerde WA op 31 december 1935. Na de heroprichting van het korps in mei 1940 richtten de WA’ers hun agressie op straat tegen politieke tegenstanders en Joden. De WA speelde tijdens de bezetting een belangrijke rol in de militarisering van de NSB en leverde manschappen voor de NSKK, de Waffen-SS, het Vrijwilligerslegioen Nederland, de Landstorm en de Landwacht.
Meer over Weerbaarheidsafdeeling
Foto gemaakt op Fort Honswijk op 27 mei 1947, de dag voor vertrek. Het is onbekend welke mannen hier op de foto staan.NIOD | archief J.C. Woestenburg | Correspondentie van J.C. Woestenburg over de toezending van foto's en rapporten van de in Biak tewerkgestelde politieke delinquenten.
Regime aan boord
De groep gaat per bus naar de haven en daar begint hun reis met de Ms. Tarakan. Er gelden strenge regels aan boord: niet meer dan een fles bier per dag en in de aanloophavens mogen de mannen niet van boord. Maar het eten is goed verzorgd:
"Half zeven opstaan, half acht ontbijt. Pap en brood en koffie. Om 12 uur middageten en als maaltijd van gisterenavond daarvan een voorproefje is, dan is dat voortreffelijk. Volgens de berichten is dat of soep of nagerecht en als hoofdschotel: aardappelen, vleesch en groente. Om vier uur ’s-middags dan thee en om zes uur avondbrood, waarbij meestal ook nog een warme hap gegeven worden zal. Tot slot van de dag om 8 uur thee met een broodje. Zondags om elf uur ’s-morgens chocolade met een krentenbol. Het is om van te watertanden wanneer je je dat alles tracht in te denken met hersenen die nog in het kamp huizen."
De overgang is zo groot, dat een aantal mannen ziek wordt.
Maar wij hoorden hun gejuich, wij zagen hen zwaaien. En wij zwaaiden terug. En plotseling klonk over het water, als het waren het gebrul rythmiseerend: Hou-Zee, Hou-Zee, Hou-Zee. Een toepasselijke groet.
Dagboek van een anonieme veroordeelde collaborateur over de overtocht.Hij vertelt over het passeren van Fort Zuidwijkermeer, waar ook collaborateurs opgesloten zitten.
Kamp
Fort Zuidwijkermeer
Fort Zuidwijkermeer bij Beverwijk was van 15 december 1946 tot eind september 1947 in gebruik als interneringskamp (bijzondere rechtspleging). Hier zaten ongeveer 300 verdachten van en veroordeelden voor collaboratie opgesloten.
Meer over Fort ZuidwijkermeerVijandigheid
Op 23 juni 1947 passeren ze de evenaar. Hierbij hoort het Neptunusfeest. De bemanning, bewaking en meerdere passagiers weigeren om dit feest samen met de veroordeelde collaborateurs te vieren. Het certificaat dat Jan Woestenburg ontving is bewaard gebleven.
Het certificaat dat de opvarenden kregen uitgereikt bij het passeren van de Evenaar.NIOD | archief J.C. Woestenburg | Stukken over de voorbereidingen van de reis en de aankomst in Nederlands-Indië, 11 april - 27 juli 1947.
Jan Woestenburg (links) en Jaap le Poole (rechts), voormalig verzetsman en directeur van STPD, op het dek van de Ms. Tarakan.NIOD | Archief J.C. Woesterburg
Foto's van het Neptunesfeest aan boord van de Ms. Tarakan. Het is onbekend welke mannen hier op de foto staan.NIOD | archief J.C. Woestenburg | Correspondentie van J.C. Woestenburg over de toezending van foto's en rapporten van de in Biak tewerkgestelde politiek delinquenten.
Foto's van het Neptunesfeest aan boord van de Ms. Tarakan. Het is onbekend welke mannen hier op de foto staan.NIOD | archief J.C. Woestenburg | Correspondentie van J.C. Woestenburg over de toezending van foto's en rapporten van de in Biak tewerkgestelde politiek delinquenten.
Toegang geweigerd
Het Neptunusfeest blijkt een voorbode voor de ontvangst in Nieuw-Guinea. Als het schip op 27 juni 1947 aanmeert bij Hollandia weigeren de autoriteiten de veroordeelde collaborateurs toe te laten. De lokale autoriteiten zijn niet op de hoogte gesteld van de komst van de collaborateurs en ze voorzien problemen met de Nederlandse gemeenschap. Na veel overleg mogen ze uitwijken naar het eiland Biak.
"Een ongeveer 60 meter lange barak met betonnen vloer en gegolfd zinken dak, met dito zijluifels was de enig mogelijkheid om voor aankomst der parakan gereed te hebben. Veldbedden met klamboes konden worden verstrekt. WC’s en was- en badplaats primitief."
Brief van Jan Woestenburg aan Jaap le Poole.NIOD | archief J.C. Woestenburg
Links: de ondergelopen barakken op Biak waar Japanse krijgsgevangenen zaten. Rechts: later zelf gebouwde 3-persoonswoning op Biak. Het is onbekend welke mannen hier op de foto staan.NIOD | archief J.C. Woestenburg | Rapporten van de STPD over de uitzending en tewerkstelling van politieke delinquenten in Nieuw-Guinea.
Eigen onderkomen bouwen
Met wat improvisatie wordt onderkomen gevonden voor de mannen: twee barakken waar Japanse krijgsgevangenen hebben gezeten. Deze krijgsgevangenen waren ook aan de slag gezet met het Amerikaanse legermateriaal, totdat ze in de loop van 1946 op geallieerd bevel terug naar Japan moesten.
In een rapport blikt de STPD terug: "hoewel de provisorische huisvesting op een niet onaanzienlijk deel der groep aanvankelijk een sterk deprimerende werking had, samengaand met een zekere onrust, versterkt door de grote overgangen, inzonderheid die van “onvrijheid” naar vrijheid, bleek de groep als zodanig over voldoende aanpassingsvermogen te beschikken. Het klimaat - veel regen met voor de tropen matige warmte - bleek goed te worden verdragen. (..) In de vrije tijd konden de onderkomens, keuken, hospitaal, wasinrichting, doucheruimte en toiletten worden verbeterd of ingericht."
Dump van Amerikaanse militaire vliegtuigen op Biak in 1947 waar de mannen mee aan de slag moeten.Spaarnestad Photo | Hugo Wilmar
Dump van Amerikaanse militaire vliegtuigen op Biak in 1947 waar de mannen mee aan de slag moeten.Spaarnestad Photo | Hugo Wilmar
Een militair in een jeep rijdt rond bij een dump van Amerikaanse militaire vliegtuigen op Biak in 1947.Spaarnestad Photo | Hugo Wilmar
Spanningen
Uiteindelijk valt het mee, de mannen blijken technisch geschoold en geen concentratiekamp bewakers zoals gevreesd werd. Ze werken met 'ijver en toewijding'. Toch zorgt hun aanwezigheid voor spanningen in de koloniale samenleving. Want op welke plek staan de veroordeelde collaborateurs op de sociale ladder? Ze mogen geen lid worden van de Europese sociëteit, maar omgang met de autochtone bevolking wordt afgekeurd.
Over het algemeen gaat het goed, toch vinden er incidenten plaats. Een van de mannen legt het aan met een Papoeavrouw en wordt bijna vermoord met een kapmes. Hij wordt teruggestuurd naar Nederland, samen met een aantal andere mannen die problemen veroorzaken.
"Men wenste deze mensen natuurlijk in Hollandia, te midden van fatsoenlijke burgers, niet die bewegingsvrijheid te geven, die men hun aanvankelijk had toegedacht, zodat zij tenslotte op Biak, waar zij veel meer geïsoleerd zijn en de bewaking veel beter is door te voeren, werden ontscheept."
Het dagblad : uitgave van de Nederlandsche Dagbladpers te Batavia.7 augustus 1947.
Nieuwe lichting
Desondanks bevalt het experiment goed. In het voorjaar van 1948 komt een tweede groep van 99 veroordeelde collaborateurs naar Hollandia. Opnieuw is er groot verzet vanuit de plaatselijke Europese gemeenschap. Toch volgt in juli nog een laatste nieuwe groep van 29 veroordeelde collaborateurs.
In totaal worden bijna 250 veroordeelde collaborateurs naar Nieuw-Guinea gezonden voor het heropvoedingsexperiment. Nadat hun werk erop zit keren de meeste mannen terug naar Nederland. Ruim dertig ex-gevangenen besluiten in Nieuw-Guinea te blijven.
Bronvermelding
Deel dit artikel
