Nederlanders in het Sonderkommando van Auschwitz
Met de aankomst van een deportatietrein in Auschwitz, begint het werk van de Sonderkommando's. Ze moeten de slachtoffers begeleiden naar de gaskamer, ze gerust stellen en hun bezittingen verzamelen. Wanneer de slachtoffers vergast zijn, verplaatsen de leden van de Sonderkommando's de lijken uit de gaskamer en brengen ze naar de verbrandingskuilen of crematoria. Voor dit loodzware werk worden Joodse mannen geselecteerd op het perron, waaronder honderd tot honderdvijftig Nederlanders. Ze worden gedwongen onderdeel van de nazi-moordmachine in Auschwitz-Birkenau.
Janneke Jorna | Netwerk Oorlogsbronnen
Selectie op het perron in Auschwitz, met als tweede van links Maurice Schellekes. Na het Sonderkommando komt hij terecht in het Kanada-kommando, waar hij de bagage van de gedeporteerden moet sorteren.
Wikimedia Commons | Auschwitz Album
Josef en Maurice
Josef van Rijk vecht tijdens de meidagen van 1940 met reserve-compagnie De Jagers in Den Haag tegen de Duitsers. In deze dagen schiet Josef een Duitse parachutist dood. Maurice Schellekes is kleermaker en krijg weinig mee van de Duitse inval. Maar beide Joodse mannen krijgen al snel te maken met de Jodenvervolging in bezet Nederland. Josef wordt ontslagen bij de De Bijenkorf in Den Haag en Maurice zit vanaf 31 maart 1942 in het Joodse werkkamp Kremboong. Ze voelen de dreiging tot deportatie toenemen en nemen een besluit.
Mannen in het joodse werkkamp Kremboong in 1942.Oorlogsbronnen | Joods Historisch Museum
Kamp
Joods werkkamp Kremboong
Joods werkkamp Kremboong was in gebruik van januari 1942 tot de ontruiming in juli 1942. Het was van oorsprong Kamp Kremboong maar vanaf januari zaten er alleen nog maar Joden. De gevangenen werkten voor de Nederlandsche Heidemaatschappij aan de ontginning van heidevelden. In juli bereikte het kamp zijn maximale omvang omdat dwangarbeiders uit andere kampen hier naar toe werden overgeplaatst. Door de verordening van 1 oktober 1942 werd iedereen naar Kamp Westerbork getransporteerd. Na de oorlog werden de barakken als noodwoningen gebruikt.
Meer over Joods werkkamp KremboongOp de vlucht
Josef probeert te vluchten naar Zwitserland, maar wordt bij een controle op Amsterdam Centraal Station gearresteerd. Hij zit gevangen in de gevangenis aan de Amstelveenseweg en wordt al snel overgebracht naar Kamp Westerbork. Ook Maurice vlucht na geruchten dat Kremboong ontruimd gaat worden. Hij duikt onder in Amsterdam. Op 6 augustus 1942 gaat Maurice naar buiten om scheermesjes te halen en wordt gearresteerd. Ook hij komt in Kamp Westerbork terecht.
"Een ineengestrengelde massa mensen - kluwen mensen - die alleen uit elkaar te halen waren door ze vochtig te maken. Ze werden natgespoten. (..) Door gewoon te trekken haalden je de lichamen, als een stel beesten, eruit. Met afschuw hebben we dat gedaan een paar dagen maar toen waren we het al gewend."
Josef van RijkSonderkommando
Gebeurtenis
Sonderkommando van Auschwitz
Het Sonderkommando van Auschwitz was werkzaam in vernietigingskamp Auschwitz-Birkenau. Het bestond uit Joodse gevangenen die gedwongen werden mee te werken in de crematoria II-V. Ze moesten gevangenen de gaskamers indrijven en lijken van gouden tanden en kiezen en haar ontdoen om ze vervolgens in verbrandingsovens te schuiven. Bij crematorium IV en V werden lijken naar buiten gebracht om te verbranden. Het Sonderkomando werd op 4 juli 1942 opgericht. In het begin waren er nog geen crematoria en werden twee huisjes als gaskamer ingericht. Het Sonderkommando moest de lijken naar grafkuilen vervoeren en begraven. Sonderkommando's hadden twee eigen barakken en een zekere beschermde status maar bij dienstverzuim volgde liquidatie. Bij het Sonderkommando waren 100-150 Nederlandse mannen betrokken.
Meer over Sonderkommando van AuschwitzDeportatie
Josef en Maurice zitten beide heel kort in Kamp Westerbork. Omdat ze zijn gearresteerd na een vluchtpoging en onderduik, zijn de mannen 'strafgevallen'. Ze worden op 10 augustus 1942 gedeporteerd van Kamp Westerbork naar Auschwitz. De volgende dag komen ze aan in het vernietigingskamp en worden geselecteerd om te werken in het Sonderkommando. Maurice werkt bij de massagraven in het open-Sonderkommando van Bunker II. Josef begraaft de lijken nadat ze vanuit Bunker II via een smalspoor met een kleine wagon naar de massagraven zijn gebracht.
Thema
Bunker 2
Bunker 2, ook wel het Witte Huis genoemd, werd in juni 1942 als gaskamer in gebruik genomen. De kampleiding van Auschwitz had besloten om de systematische volkerenmoord naar Birkenau te verplaatsen vanwege de vele Jodentransporten uit Europa. De plaatselijke bevolking en hun woningen moesten daarvoor verdwijnen, maar twee landbouwhuizen bleven bestaan. Eén daarvan was het Witte Huis oftewel Bunker 2. Er werden vier gaskamers in gemaakt. De lijken werden door het Sonderkommando in grote kuilen begraven. In de zomer van 1943 namen nieuw gebouwde crematoria het werk over, maar Bunker 2 werd in 1944 tijdelijk weer in gebruik genomen voor het vergassen van Joden uit Hongarije.
Meer over Bunker 2
Joodsche Raad Cartotheek kaart van JosefArolsen Archives
Joodsche Raad Cartotheek kaart van MauriceArolsen Archives
Organisatie
Joodsche Raad voor Amsterdam
De Joodsche Raad voor Amsterdam werd in februari 1941 opgericht na een aantal gesprekken met de Beauftragter des Reichskommissars für die Stadt Amsterdam, Hans Böhmcker. De Joodsche Raad, onder voorzitterschap van Abraham Asscher en David Cohen, vertegenwoordigde de Nederlandse joodse gemeenschap bij de Duitse en de Nederlandse overheid. Verder was de Raad belast met een deel van de uitvoering van de maatregelen ten aanzien van Joden die door de Duitse autoriteiten werden afgekondigd.
Meer over Joodsche Raad voor AmsterdamOntsnapping
Het werk in het Sonderkommando is fysiek ontzettend zwaar. In de brandende augustuszon krijgen de mannen amper drinken. De SS'ers en Kapo's die hun bewaken mishandelen de mannen voortdurend. Maar dan is er ineens een uitweg. Alle Hollanders worden opgeroepen aan te treden. De mannen van het Sonderkommando mogen helemaal niet weg, toch besluiten Josef en Maurice hun kans te grijpen. Dit redt hun leven. De groep van 1200 Nederlanders moet zich uitkleden en wordt gekeurd. De gezonde mannen, inclusief Josef en Maurice, krijgen schone kampkleren, verlaten Birkenau en lopen naar Auschwitz. De andere Nederlanders worden vergast. Josef en Maurice komen terecht in het Kanada-Kommando.
Thema
Kanada-Kommando
Het Kanada-Kommando bestond uit een groep aangewezen Joodse gevangenen die in concentratiekamp Auschwitz en Auschwitz-Birkenau de bagage van nieuw aangekomen gevangenen moest sorteren. Het terrein waar dit werd uitgevoerd kreeg de naam Kanada omdat Canada een rijk land zou zijn. Ze waren iets meer beschermd in deze functie, maar leden van het Kommando werden geregeld vervangen en vermoord omdat ze te veel wisten. In Birkenau werd Kanada II ingericht vanwege de grote hoeveelheden bezittingen van vermoorde Joden. Vanaf oktober 1944 werkten er 815 vrouwelijke gevangenen en enkele honderden mannelijke gevangenen in het Kanada-Kommando. Toen de Duitsers in januari 1945 Auschwitz gingen ontruimen werden dertig barakken met persoonlijke bezittingen van vermoorde gevangenen in brand gestoken om deze misdaden te verbergen.
Meer over Kanada-Kommando"Ik besefte me dat deze heuvel losse aarde was, geschept uit de grond waar nu een massagraf was dat vol lag met rijen van lichamen van vrouwen bedekt met ongebluste kalk. Het was zo een verschrikkelijk gezicht dat woorden op papier het simpelweg niet kunnen beschrijven. Daar was het werk dat op me zat te wachten."
Maurice SchellekesSonderkommando
Een nieuwe lichting
Eind 1943 komt een nieuwe groep Nederlanders in het Sonderkommando terecht. Waaronder de op 21 oktober 1943 aangekomen Samuel Zoute. Hij verkoopt voor de oorlog groente en fruit op de Albert Cuypmarkt. Samen met zijn vrouw Doortje en vier kinderen wordt Samuel op 19 oktober 1943 gedeporteerd van Kamp Westerbork naar Auschwitz. Doortje, Rachel, Abraham en Simon worden direct vergast. Oudste zoon Maurits wordt geselecteerd voor arbeid, totdat ook hij vergast wordt. Samuel vindt tussen de vergaste mensen zijn zoon Maurits en moet hem verbranden.
Op 17 augustus 1943 komen Abraham Beesemer, Joseph Peperwortel, Salomon van Sijs en Louis Elzas aan in Auschwitz. De mannen zitten eerst in het quarantaine blok en komen begin januari 1944 samen in het Sonderkommando terecht. Jacob Beesemer, de broer van Abraham wordt later ook geselecteerd voor het Sonderkommando.
Een wanhopige uitweg
Ook deze Nederlanders zoeken een uitweg uit het Sonderkommando. Het aantal binnenkomende transporten daalt en de Sonderkommando's worden langzaam verkleind. De dreiging van de volledige liquidatie van de Sonderkommando's hangt in de lucht. Op 7 oktober 1944 slaat een gevangene een SS'er neer met een hamer en start de opstand. Verschillende Sonderkommando's komen in opstand. Een van de crematoria wordt opgeblazen en honderden Sonderkommando gevangenen vluchten het kamp uit. Drie SS'ers en zo'n 450 Sonderkommando gevangenen komen om het leven. De broers Abraham en Jacob, Salomon, Joseph en Louis worden vermoord door de SS. Samuel Zoute en Hagenaar Henry Bronkhorst werken bij andere crematoria in andere Sonderkommando's en weten de opstand te overleven.
Gebeurtenis
Opstand in Auschwitz-Birkenau
Op 7 oktober 1944 was er in het kamp Auschwitz-Birkenau sprake van een georganiseerde opstand. Aanleiding waren geruchten over een grootschalige liquidatie van Sonderkommando's door de SS. De verzetsgroep in het Sonderkommando besloot geïsoleerd van de rest van het kamp tot actie over te gaan. Ze vielen bij Crematorium IV de SS aan met stenen en hamers. Crematorium IV vloog in brand en er werden 3 SS'ers gedood. Vervolgens kwam ook het Sonderkommando van Crematorium II in actie. Ze knipten het prikkeldraad door en verstopten zich in een graanschuur. Maar ze werden ontdekt en de SS stak de schuur in brand. Veel gevangenen werden op de vlucht, tijdens de strijd of door executie gedood. 212 Sonderkommando's overleefden de opstand. De bedoeling was om de vier gaskamers onklaar te maken. Slechts één crematorium raakte onherstelbaar beschadigd.
Meer over Opstand in Auschwitz-Birkenau
Sonderkommando gevangenen verbranden lijken, in het geheim gemaakte foto uit augustus 1944.
Dodenmars
Na de opstand zijn Henry Bronkhorst, Samuel Zoute, Maurice Schellekes en Josef van Rijk nog in leven. Wanneer de Russen naderen beginnen de dodenmarsen om het kamp te ontruimen. Als enige weet Henry Bronkhorst zich onder de andere gevangenen te mengen en zo in Auschwitz te blijven tot de bevrijding door de Russen op 27 januari 1945. De rest wordt gedwongen mee te gaan met de dodenmarsen: Samuel, Maurice en Josef verlaten Auschwitz. Samuel komt in Mauthausen terecht, hij komt om het leven op 7 maart 1945. Maurice eindigt in Ebensee, een buitenkamp van Mauthausen, en wordt op 6 mei 1945 bevrijd door de Amerikanen. Josef eindigt in Leitmeritz, een buitenkamp van Flossenbürg en wordt op 9 mei 1945 bevrijd door de Russen.
Gebeurtenis
Dodenmars vanuit Auschwitz
Bij de Dodenmars vanuit Auschwitz begonnen bijna 60.000 gevangenen in de vrieskou aan hun tocht, negen dagen voor de bevrijding op 27 januari 1945. De gevangenen trokken - onder toeziend oog van SS-bewakers - in de richting van de Poolse stad Loslau. Ongeveer 15.000 gevangenen stierven onderweg. Een deel stierf aan uitputting, terwijl anderen werden vermoord door de bewakers.
Meer over Dodenmars vanuit Auschwitz
Kampkaart van Maurice in Mauthausen, hij zit in buitenkamp Ebensee.
Kamp
Ebensee
Ebensee was een buitenkamp van Mauthausen. Het was in gebruik van 8 november 1943 tot 6 mei 1945. Onder zware omstandigheden werden de dwangarbeiders ingezet om in een 250-meter lange fabriek in de berg V-2 raketten te bouwen.
Meer over EbenseeGetuigenverhalen Sonderkommando lid Bernard Weber
